Η άνοια (demetia) αυτή καθαυτή δεν είναι μια ασθένεια άλλα ένας ιατρικός όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια ομάδα συμπτωμάτων που συμβαίνουν όταν κύτταρα του εγκεφάλου σταματούν να λειτουργούν φυσιολογικά. Η άνοια ως όρος περιλαμβάνει συμπτώματα που αφορούν έκπτωση νοητικών λειτουργιών όπως της σκέψης, της μνήμης και του λόγου (ομιλία), διαταραχές της προσωπικότητος και της συμπεριφοράς του ανθρώπου. Επίσης, οι ασθενείς με άνοια μπορεί να πάσχουν από σύγχυση, οπτικές παραισθήσεις, υπνηλία, κατάθλιψη, άγχος, ευεραισθιστότητα (να θυμώνουν εύκολα), κ.α. Όλα αυτά τα συμπτώματα μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά την ικανότητα του ασθενούς όχι μόνο στο να εργασθεί άλλα και να φροντίσει τον ίδιο του τον εαυτό. Συνέπεια αυτών είναι να επηρεάζεται σημαντικά τόσο η ποιότητα ζωής των ασθενών αυτών όσο και των οικογενειών τους.
Η άνοια μπορεί να οφείλεται σε διαφορετικές αιτίες οι οποίες προκαλούν ή προκάλεσαν βλάβη ή καταστροφή των κυττάρων του εγκεφάλου όπως εκφυλιστικές παθήσεις των εγκεφαλικών κυττάρων, αγγειοπάθεια (αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια), ανεπάρκεια βιταμινών, παθήσεις του ήπατος και του θυρεοειδούς, λοιμώξεις του εγκεφάλου, κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, όγκοι του εγκεφάλου κ.α.
Κατά συνέπεια υπάρχουν διάφοροι τύποι άνοιας με συχνότερο αυτόν της νόσου του Αλζχάϊμερ (Alzheimer’s disease). Άλλοι τύποι άνοιας περιλαμβάνουν την πολυεμφρακτική άνοια, την άνοια της νόσου του Πάρκινσον (Parkinson’s disease dementia), τον υδροκέφαλο φυσιολογικής πιέσεως κ.α. Ενώ διάφοροι τύποι άνοιας όπως αυτός της πάθησης του Αλζχάϊμερ είναι ευρέως γνωστοί, δεν συμβαίνει το ίδιο όσον αφορά η πάθηση του υδροκεφάλου φυσιολογικής πιέσεως.
Τι είναι όμως ο υδροκέφαλος; Υδροκέφαλος με την βασική έννοια του όρου είναι η συσσώρευση εγκεφαλονωτιαίου υγρού στις κοιλίες (φυσιολογικοί χώροι/κοιλότητες) του εγκεφάλου (Εικόνα 1). Ο εγκέφαλος παράγει και απορροφά το εγκεφαλονωτιαίο υγρό, το οποίο αποτελείται κυρίως από νερό, και χρησιμεύει για την προστασία και λειτουργία του εγκεφάλου. Ταν υπάρχει διαταραχή στην παραγωγή, κυκλοφορία ή απορρόφηση του εγκεφαλονωτιαίου υγρού τότε ο ασθενής πάσχει από υδροκέφαλο με αποτέλεσμα την δυσλειτουργία του εγκεφάλου. Υπάρχουν πολλά αίτια υδροκεφάλου όπως για παράδειγμα οι όγκοι του εγκεφάλου, τα αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, η μηνιγγίτιδα κ.α.
Ιστορικά, περιπτώσεις υδροκέφαλου περιγράφονται σε πολλούς πολιτισμούς όπως αυτών των Αζτέκων και των Μάγια στην Αμερική, των Ελλήνων της κλασικής περιόδου, με τον Ιπποκράτη (450-368 προ Χριστού) να περιγράφει με ακρίβεια διάφορα συμπτώματα του υδροκεφάλου. Κατά την αναγέννηση επήλθε μεγάλη πρόοδος στην κατανόηση της ανατομίας του ανθρωπίνου σώματος και στην περιγραφή του υδροκεφάλου. Παρόλα αυτά, μόλις τα τελευταία περίπου εξήντα έτη, κατέστει δυνατόν να ανακαλυφθούν και εφαρμοστούν αποτελεσματικές μέθοδοι θεραπείας των ασθενών με υδροκέφαλο ως αποτέλεσμα τόσο της νευροχειρουργικής όσο και της τεχνολογικής προόδου. Αυτό είναι εξαιρετικά εντυπωσιακό εάν σκεφθούμε πως ασθενείς με υδροκέφαλο υπάρχουν στην Γή από καταβολής του ανθρώπου.
Ο υδροκέφαλος απαντάται σε παιδιά και ενήλικες όλων των ηλικιών. Τα συμπτώματα ασθενών με υδροκέφαλο ποικίλουν ευρέως ανάλογα με την ηλικία του ασθενούς, την αιτία και τον τύπο του υδροκεφάλου. Ενδεικτικά τα συμπτώματα του υδροκεφάλου μπορεί να περιλαμβάνουν από αυξημένο μέγεθος της κεφαλής, κεφαλαλγία, ναυτία/έμετο μέχρι διαταραχές οράσεως, στραβισμό, διαταραχές μνήμης, δυσκολία βαδίσεως ή πτώση του επιπέδου συνειδήσεως του ασθενούς κ.α.
Τι σχέση μπορεί να υπάρχει μεταξύ άνοιας και υδροκεφάλου; Το 1965 ο Prof. Hakim M.D. PhD, Καθηγητής Νευροχειρουργικής και ένας παγκοσμίου κύρους επιστήμων για τον υδροκέφαλο περιέγραψε για πρώτη φορά στην ιατρική βιβλιογραφία μια πάθηση με τον όρο Υδροκέφαλος Φυσιολογικής Πιέσεως (Normal Pressure Hydrocephalus – NPH).
Οι ασθενείς που πάσχουν από υδροκέφαλο φυσιολογικής πιέσεως έχουν ως κύρια συμπτώματα: δυσκολία στην βάδιση, επεισόδια ακράτειας ούρων και άνοια με απώλεια μνήμης, διαταραχές προσανατολισμού και απάθεια. Ο αριθμός και η βαρύτητα των συμπτωμάτων μπορεί να ποικίλει μεταξύ διαφορετικών ασθενών. Επίσης οι ασθενείς με υδροκέφαλο φυσιολογικής πιέσεως μπορεί να έχουν και άλλα συμπτώματα όπως κεφαλαλγία, ζάλη, ίλιγγο, αυξημένη ανάγκη για ύπνο κ.α.
Εκτιμάτε από διάφορες επιδημιολογικές μελέτες πως ο επιπολασμός του υδροκεφάλου φυσιολογικής πιέσεως στον γενικό πληθυσμό άνω των 65 ετών κυμαίνεται μεταξύ 4‰ έως 14‰, το οποίο αποτελεί πολύ σημαντικό εύρημα αλλά και ποσοστό. Επίσης ~15% των ασθενών με Αλζχάϊμερ πάσχουν από υδροκέφαλο φυσιολογικής πιέσεως, δηλαδή μια θεραπεύσιμη πάθηση.
Αυτό που προκαλεί ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι ότι πολλά από τα συμπτώματα αυτά απαντιούνται σε ασθενείς όχι μόνο με διαφορετικούς τύπους άνοιας αλλά και με άλλες παθήσεις όπως αυτών της σπονδυλικής στήλης, οι οποίες μπορεί και να συνυπάρχουν στους ασθενείς αυτούς. Για αυτό το λόγο η λήψη πλήρους ιστορικού, η λεπτομερής κλινική εξέταση και ο ακτινολογικός έλεγχος με μαγνητική τομογραφία κ.α. βοηθούν στην σωστή διάγνωση της παθήσεως των ασθενών αυτών. Υπάρχουν επίσης ειδικές κλινικές και επεμβατικές εξετάσεις όπως π.χ. η οσφυονωτιαία παρακέντηση και η μελέτη ροής του εγκεφαλονωτιαίου υγρού που μπορούν να βοηθήσουν στην διάγνωση και θεραπευτική προσέγγιση των ασθενών με υδροκέφαλο φυσιολογικής πιέσεως.
Με τη σημαντικότατη πρόοδο την νευροχειρουργικής, έχει δοθεί η δυνατότητα να παρεμβαίνουμε χειρουργικά στους ασθενείς με υδροκέφαλο φυσιολογικής πιέσεως με σκοπό την βελτίωση της βαδίσεως, της ακράτειας και της άνοιας και με αποτέλεσμα την βελτίωση της ποιότητας ζωής τόσο των ασθενών όσο και των οικογενειών τους. Τέτοιες χειρουργικές επεμβάσεις είναι η τοποθέτηση κοιλιοπεριτοναικής παροχετεύσεως – “Βαλβίδας” του εγκεφάλου καθώς και η ενδοσκοπική κοιλιοστομία.
Η “Βαλβίδα” του εγκεφάλου, για παράδειγμα, είναι ένα σύστημα που περιλαμβάνει δυο τμήματα σωλήνος μικρής διαμέτρου κατασκευασμένο από ειδική σιλικόνη και της “βαλβίδος”, η οποία παρεμβάλλεται μεταξύ των δυο τμημάτων του σωλήνος. Η “βαλβίδα” είναι ένας μηχανισμός υψηλής τεχνολογίας που ελέγχει τη ροή του εγκεφαλονωτιαίου υγρού. Η τοποθέτηση του συστήματος αυτού γίνεται κάτω από το δέρμα (υποδορίως) με το ένα άκρο του σωλήνος να τοποθετείται στην πλάγια κοιλία του εγκέφαλου και το άλλο στην κοιλιά (περιτοναϊκή κοιλότητα). Ως αποτέλεσμα είναι η ελεγχόμενη παροχέτευση εγκεφαλονωτιαίου υγρού και τη θεραπεία του ασθενούς.
Με την εξέλιξη της νευροχειρουργικής και της τεχνολογίας οι ασθενείς αυτοί που παλαιότερα θεωρούνταν πως είχαν «άνοια και δεν υπήρχε θεραπεία» τώρα πια μπορούν να διαγνωσθούν σωστά και με ακρίβεια και κατά συνέπεια να θεραπευθούν.